Σαν σήμερα, 405 χρόνια πριν, στις 7 Απριλίου 1614, ο μεγάλος Κρητικός ζωγράφος, γλύπτης και αρχιτέκτονας, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος έφευγε από τη ζωή και περνούσε στην Ιστορία, με το σπουδαίο του έργο. Ο Ελ Γκρέκο, όπως έγινε γνωστός, γεννήθηκε πιθανότατα στον Χάνδακα (υπάρχει ακόμη η άποψη ότι γεννήθηκε στο Φόδελε), το 1541, όπως προκύπτει από δική του ιδιόχειρη σημείωση, σύμφωνα με την οποία το 1606 ήταν 65 ετών. Ο πατέρας του, Γεώργιος Θεοτοκόπουλος, ήταν φοροσυλλέκτης και έμπορος. Για τη μητέρα του δεν υπάρχουν πληροφορίες, ενώ άγνωστη παραμένει και η ταυτότητα μίας ενδεχόμενης πρώτης, Ελληνίδας συζύγου του. Είχε έναν μεγαλύτερο αδελφό, τον Μανούσο Θεοτοκόπουλο (1531-1604), ο οποίος ακολούθησε το επάγγελμα τού πατέρα τους.
Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του μακριά από την πατρίδα του, δημιουργώντας το κύριο σώμα του έργου του στην Ιταλία και στην Ισπανία. Εκπαιδεύτηκε αρχικά ως αγιογράφος στην Κρήτη, που αποτελούσε τότε τμήμα της ενετικής επικράτειας, και αργότερα ταξίδεψε στη Βενετία. Στην Ιταλία επηρεάστηκε από τους μεγαλύτερους δασκάλους της ιταλικής τέχνης, όπως τον Τιντορέτο και τον Τιτσιάνο, του οποίου υπήρξε μαθητής. Το 1577 εγκαταστάθηκε στο Τολέδο, όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του και ολοκλήρωσε ορισμένα από τα πιο γνωστά έργα του.
Πέθανε στις 7 Απριλίου 1614 και αρχικά θάφτηκε στην εκκλησία του Αγίου Δομήνικου στο Τολέδο. Το 1619, ο γιος του μετέφερε το λέιψανό του στην εκκλησία του Σαν Τορκουάτο, η οποία αργότερα κατεδαφίστηκε με αποτέλεσμα να χαθεί το φέρετρό του. Στην απογραφή που συνέταξε ο γιος του μετά το θάνατο τού Γκρέκο, αναφέρονταν 143 ολοκληρωμένοι πίνακες, 45 γύψινα ή πήλινα προπλάσματα, 150 σχέδια, 30 σχέδια για ρετάμπλ καθώς και 200 χαρακτικά έργα.
Το 2014 είχε ανακηρυχθεί έτος Ελ Γκρέκο στην Ισπανία και στην Ελλάδα.
Η αποκάλυψή του ως Κρητικού, από τον Βικέλα
Μια πραγματικά εντυπωσιακή μελέτη του Δημητρίου Βικέλα για τον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο φιλοξένησε το φιλολογικό περιοδικό «Εστία» στο τεύχος 10 της 13ης Μαρτίου 1894. Το εντυπωσιακό στοιχείο σχετίζεται με το γεγονός ότι ο Βικέλας, πνευματικός ευεργέτης της πόλης του Ηρακλείου, καθώς με τη δωρεά της πλούσιας βιβλιοθήκης του ιδρύθηκε η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, δίνει για πρώτη φορά απάντηση στο ερώτημα περί της καταγωγής του μεγάλου ζωγράφου, καταθέτοντας την άποψη – όχι όμως ακόμη τότε με απόλυτη βεβαιότητα- ότι ο Θεοτοκόπουλος ήταν Κρητικός. Φαίνεται ότι μέχρι και εκείνη την εποχή ο κορυφαίος καλλιτέχνης εθεωρείτο Ισπανός, με ελάχιστες αναφορές για την ελληνική καταγωγή του, καμία όμως στην κρητική.
Ο Βικέλας δίνει ένα πρώτο στοιχείο για την καταγωγή του ζωγράφου, ακόμη κι αν θεωρεί ότι η απάντηση για τον τόπο γέννησης ή καταγωγής του, δεν μπορούσε να δοθεί ασφαλώς, αφού δεν υπήρχαν όλα τα στοιχεία. Είναι σαφές ότι ήταν η πρώτη φορά που γινόταν νύξη για τον Κρητικό Θεοτοκόπουλο. Αν υπήρχε προηγούμενη αναφορά, ο επιμελής και σχολαστικός Βικέλας σίγουρα θα παρέπεμπε σε αυτήν. Η πορεία του χρόνου και η παράθεση στοιχείων ήλθε να δικαιώσει τον δικό του ισχυρισμό.
«Εις ένα εκ των γνωστοτέρων και μεγαλειτέρων πινάκων του, – έγραφε στην «Εστία» του 1894 σ’ εκείνη τη μελέτη για τον Θεοτοκόπουλο- εις την εικόνα του Αγίου Μαυρικίου, ζωγραφισθείσαν δια το Εσκοριάλ και εκεί ευρισκομένην εισέτι, επρόσθεσε μετά την υπογραφήν του ονόματός του την λέξιν Κρης. Η ανάγνωσις της λέξεως ουδέ τον ελάχιστον δισταγμόν επιδέχεται και είναι απορίας άξιον πώς διέφυγε την προσοχήν των προ εμού ιδόντων την εικόνα. Νομίζω τουλάχιστον ιδικήν μου την ανακάλυψιν ότι η Κρήτη δύναται να προσθέση και του ζωγράφου τούτου το όνομα εις τον μακρόν κατάλογον των ενδόξων τέκνων της.
Εγεννήθη άρά γε εις Κρήτην ή εις Βενετίαν; Ίσως εις τα πολύτιμα της Βενετίας αρχεία ευρεθή ποτε ή λύσις της απορίας».
Παρουσιάζουμε στη συνέχεια, το κείμενο από το τεύχος 10 της «Εστίας» του 1894, με τον τίτλο «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος», καθώς και ένα δεύτερο, επίσης του Βικέλα, με τίτλο «Και πάλιν περί Θεοτοκοπούλου», από το τεύχος 15 του ίδιου χρόνου (Μάιος 1894) του περίφημου φιλολογικού περιοδικού. Οι δύο μελέτες περιέχουν μερικά μη ακριβή στοιχεία, όπως το χρόνο γέννησης και θανάτου του ζωγράφου (1541-1614), αλλά είναι φυσικό καθώς ήταν ακόμη υπό αναζήτηση πολλά στοιχεία της προσωπικής του ζωής.
Φυσικά διατηρούμε με απόλυτο τρόπο τη μορφή (γραμματική, σύνταξη κλπ) του κειμένου, προσθέτοντας ότι σε μερικές περιπτώσεις ο Βικέλας (ή τουλάχιστον η «Εστία» στις δημοσιεύσεις της) χρησιμοποιεί δύο διαφορετικές γραφές για την ίδια λέξη (π.χ., Μουστοξύδης και Μουστοξείδης, ή αλλόκοτος και αλλόκωτος).
Σημειώνεται ότι τα δύο κείμενα εντοπίσαμε στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, όπου υπάρχει η πλήρης σειρά του περιοδικού.
Τα κείμενα μπορείτε να τα διαβάσετε εδώ Εστία τ. 10, 1894 Εστία τ. 15. 1894
